آش کاهش رشد جمعیت در ایران به قدری شور شده که حالا از آن سوی دنیا هم به نرخ رشد جمعیت ایران و مادرشدن دختران ایرانی اشاره می‌کنند. دیروز در هیاهوی اخبار نگران‌کننده کرونا، آقای دکتر کیانوش جهانپور، رییس مرکز اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت و درمان توییتی را از خانم ملیندا گیتس بازنشر کرد که در آن بر اساس آمار جهانی به کاهش آمار فرزند به‌ازای هر خانم ایرانی اشاره شده بود؛ آماری که نشان می‌دهد میانگین فرزندآوری هر خانم ایرانی در حال حاضر به ۶/۱ رسیده است. این همان زنگ هشدار برای کاهش جمعیت و پیرشدن ایران است.
«خانه کوچک است»، «با زندگی کارمندی قید بچه‌دارشدن را باید زد»، «حقوق‌مان به دخل و خرج خودمان هم نمی‌رسد، حالا یک نفر را هم اضافه کنیم؟»، «بچه دارشدن پول می‌خواهد»؛ همه ما این جملات را از دختران و پسران جوانی که چند سالی است ازدواج کرده‌اند و قصد بچه‌دارشدن ندارند، شنیده‌ایم. در حالی که اگر واقع‌بین باشیم تک‌فرزندی یا نداشتن فرزند از اوایل دهه ۸۰ در بین خانواده‌های ایرانی رواج پیدا کرد و تبدیل به یک فرهنگ شد و بسیاری از زوج‌ها از همان زمان این سبک زندگی را تقلید کردند.
اینکه مشکلات اقتصادی در این چند سال اخیر باعث شده است که خانواده‌ها دیگر نتوانند از پس مخارج فرزند برآیند، موضوع درستی است اما متاسفانه خانواده‌های مرفه هم دیگر زیر بار فرزندآوری نمی‌روند؛ البته برخی زوج‌ها که به بهانه مشکلات اقتصادی ومعیشتی فرزندآوری را نفی می‌کنند، هزینه‌های کلانی را صرف نگهداری سگ و گربه می‌کنند و متاسفانه حیوانات کم‌کم جای فرزند را در این خانواده‌ها پر کرده‌اند.
توییت «ملیندا گیتس» درباره کاهش باروری زنان در ایران
کیانوش جهانپور روز گذشته توییت تامل‌برانگیزی را انتشار داد. در این توییت که به نقل از ملیندا گینس بود، نوشت:
سریع‌ترین کاهش نرخ فرزندآوری به ازای هر زن در تاریخ جهان در ایران اتفاق افتاده است که اتفاقا با واکنش‌های بسیار زیاد کاربران مواجه شد.
چند روز قبل «ملیندا گیتس» با انتشار یک نمودار در توییتر خود در اظهارات تکان‌دهنده‌ای نوشت. او همسر بیل گیتس است که به‌عنوان بنیان‌گذار مایکروسافت شناخته میشود؛ گیتس با ارائه چند جدول در صفحه توییتر خود از بالا رفتن کیفیت زندگی در سراسر جهان صحبت کرد، در حالی که تعداد موالید در کشوری مثل ایران کاهش یافته است.
علت پیری کجاست؟
این روزها که بحث سالمندی جمعیت ایران و کاهش نرخ فرزندآوری مطرح است، تعدادی از کارشناسان تاکید می‌کنند که مشکلات اقتصادی تنها دلیل کاهش موالید در ایران است. تعداد بسیار زیادی هم این موضوع را به مدرنیته و تقلید از زندگی‌های غربی ربط می‌دهند. در هر حال کشور ما با مشکل جدی کاهش جمعیت روبه‌روست و آنطور که پیش‌بینی میشود در ۳۰ سال آینده یکی از کشورهای پیر دنیا خواهیم شد.
به گفته آقای محمدرضا محبوب‌فر، کشور ایران در کاهش موالید و سقوط فرزندآوری به‌ویژه در چند سال اخیر رتبه نخست جهان را به خود اختصاص داده است. این جامعه‌شناس می‌گوید:
«جمعیت کشور در حال پیرشدن است و بعد از سال ۱۴۰۰ این روند تشدید هم میشود. به هر حال تا ۲۰ سال آینده جمعیت جوانی در کشور وجود ندارد و اگر هم باشد بسیار ناچیز است.»
محبوب‌فر دلیل عدم علاقه خانواده‌ها به فرزند نداشتن را در وهله اول مشکلات اقتصادی بیان می‌کند و می‌گوید: «اولین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد وضعیت اقتصادی کشور است. وقتی که خانواده‌ها از حداقل درآمد برخوردار هستند و جوابگوی خط فقر اعلام‌شده نیستند، ترجیح می‌دهند که در این شرایط اقتصادی از تولد فرزند جلوگیری کنند.»
خانواده‌ها مسوولیت‌پذیر نیستند
این جامعه‌شناس در بخشی از صحبت‌هایش با «صبح‌نو» عنوان می‌کند:
«من معتقد هستم که برخلاف گذشته جوان‌های ایرانی فرزندداشتن را اجبار، نه، بلکه یک انتخاب می‌دانند. بالا رفتن سطح تحصیلات و رغبت بیشتر زنان به اشتغال و استقلال مالی و به تبع آن افزایش سن ازدواج یا حتی کاهش ازدواج در کنار گرایش به سمت فردگرایی در جامعه از عوامل اصلی کاهش نرخ رشد جمعیت ایران محسوب می‌شوند.»
محبوب‌فر در بخش دیگری از سخنان خود به کاهش آمار ازدواج و افزایش طلاق در کشور اشاره کرده و می‌گوید: «در کشور طی چند سال اخیر آمار ازدواج کاهش داشته است و همزمان با رشد طلاق مواجه بودیم. عدم مسوولیت‌پذیری والدین نسبت به خودشان و یکدیگر روز به روز بیشتر میشود و طبیعی است که فرزندآوری هم کاهش داشته باشد؛ به نوعی ما شاهد فردگرایی هستیم. »
او با بیان اینکه تبلیغات منفی آنقدر زیاد بوده است که در حال حاضر توصیه‌های جامعه‌شناسان تاثیری نخواهد داشت، ادامه می‌دهد: «در این شرایط که من از آن با عنوان مدرنیته و دوری از فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی نام می‌برم، تشویق‌ها و کلیه اظهار نظرها درباره رشد موالید و فرزندآوری در بین جوان‌ها بی‌ثمر است.» این جامعه‌شناس تنها راه برون‌رفت از این شرایط را بازسازی ساختارهای سیاسی و اقتصادی عنوان می‌کند و می‌گوید:
«اگر بنا باشد فرهنگ یک جامعه را اصلاح کنید، نخست باید ساختارهای سیاسی و اقتصادی را اصلاح کرده و این موضوع تنها راهکار حل این مشکل است.» محبوب‌فر راهکاری ارائه می‌دهد: «باید جمعیت نخبه ایرانی را چه از لحاظ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، شناسایی کنیم و با تشویق‌ها و تبلیغات مثبت بین آنها برای افزایش فرزندآوری هوشمند در بین جمعیت نخبه اقدام کنیم.»
کاهش آمار تولد از شهریور ۹۹
بسیاری از کشورهای جهان در سال‌های اخیر با مقوله‌هایی همچون پیری جمعیت و کمبود نیروی انسانی تازه‌نفس و جوان روبه‌رو هستند اما این احتمال وجود دارد که کرونا بر زاد و ولد در کشورهای جهان تاثیر منفی مضاعفی بگذارد. بحث کاهش زاد و ولد در ایام کرونا مخصوص کشورهای توسعه‌یافته نیست بلکه احتمال دارد همه دنیا را درگیر و جهان را در برهه‌ای از زمان با مشکل جمعیتی و تغییر هرم سنی مواجه کند. معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان با اشاره به احتمال وجود شوک جمعیتی به کشور گفت: «شیوع کرونا خللی برای گروهی از جمعیت ایران ایجاد می‌کند که تا ۵۰ سال با آن دست به گریبان خواهیم بود.»
آقای محمدمهدی تندگویان تاکید کرد: «در ۶ ماهه نخست امسال فرزندانی متولد می‌شوند که قبل از کرونا شکل گرفته‌اند و در این شرایط سخت متولد می‌شوند؛ بنابراین در ۶ ماهه نخست سال کاهش زیادی در موالید رقم نمی‌خورد. این نگرانی مربوط به پس از شهریور است که قطعا آمار تولد به‌صورت چشمگیری کاهش می‌یابد.» او افزود: اگر در این برهه زمانی چاره‌ای برای آن اندیشیده نشود، شاید آمار تولدها به یک‌سوم نیز در مقاطعی کاهش یابد. این امر مقوله‌ای به مراتب خطرناک‌تر از کاهش شیب افزایش یا کاهش جمعیت است زیرا کشور را با یک شوک جمعیتی مواجه می‌کند.