بسم الله الرحمن الرحيم
و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين و لعنة الله علي اعدائهم اجمعين
چند نكته ساده در مورد از شير گرفتن كودک(فطام)
مدّت زمان شیردهی
اگرچه در اغلب کتب طب سنتی، مدت زمان شیردهی دو سال ذکر شده است اما به نظر می رسد که این زمان با کمی مسامحه اعلام شده است. واقع این است که بر اساس اعلام قرآن کریم، مجموع مدت زمان بارداری و شیردهی، سی ماه است:
«وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً»[1]
و چون بارداری طبیعی، بین شش تا نه ماه است، زمان شیردهی بین بیست و یک تا بیست و چهار ماه طول می کشد؛ اگرچه شیردهی کامل همان دو سال تمام است؛ لذا سعي كنيد قبل از اين مدت كودك را از شير نگيريد:
« وَالْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ: و مادرانی که می خواهند شیردهی را به اتمام برسانند؛ فرزندان خویش را دو سال تمام شير دهند.»[2]
نکته
باید توجه داشت که زمان‌های ذکر شده در قرآن کریم، بر اساس سال و ماه قمری هستند.
روش ازشیرگیری
- بهترین زمان برای ازشیرگیری کودک، به هنگام اعتدال هواست. بنابراین اوایل بهار بهترین زمان برای این کار است. در صورت ضرورت، ابتدای پاییز نیز زمان مناسبی است. اما اوج گرما و سرما برای این کار مناسب نیست که در حالت اول احتمال ایجاد بیماری های اسهالی و در حالت دوم احتمال بروز سوءهضم وجود دارد. درصورتی که هیچ چاره‌ای نباشد، باید از شیرگیری را به اواخر تابستان یا اواخر زمستان انداخت که شدت گرمی و سردی کمتر می‌شود.
- ازشیرگیری باید زمانی انجام شود که کودک، بیمار نباشد؛ به خصوص بیماری های گوارشی و ازجمله سوءهضم یا اسهال نداشته باشد تا در هضم و جذب غذا دچار مشکل نشود.
- ازشیرگیری باید در زمان قوت طبیعت کودک انجام شود.
- تمام منابع طب سنتی بر ضرورت تدریجی بودن از شیرگیری کودک تاکید دارند تا طبیعت بدن او، فرصت هماهنگی با وضعیت جدید را داشته باشد.
- از مدتی قبل از ازشیرگرفتن، باید به تدریج میزان غذای کمکی را افزایش دهند تا اشتهای کودک به شیر کمتر شود.
- یک راه پیشنهادی این است که شبها طفل را به زور از خواب بیدار کرده به او شیر خورانده شود تا از شیرخوردن بدش بیاید.
- راه دیگر این است که برخی روزها مطلقا شیر داده نشود و تنها در شب شیر داده شود و گاهی عکس این کار انجام شود.
- بهتر است مادر به تدریج به بدگویی از شیر و شیرخوارگی بپردازد تا به لحاظ روانی، کودک از شیرخوردن منصرف شود.
- بازی کردن با کودک و سرگرمی های مناسب، برای این دوران بسیار ضروری هستند.
- در صورتی که کودک باز هم تمایل زیادی به شیرخوردن داشته باشد باید پستان را با چیزهای بی ضرر بدمزه آلوده کرد. راههاي مختلفي براي ايجاد بي ميلي كودك نسبت به پستان مادر وجود دارد؛ انواع روشهايي كه منجر به بدرنگي و بدمزّگي پستان مي شوند. پيشنهاد ما «صبر زرد» است كه از قديم الايّام به عنوان يك روش ساده و مؤثّر، مورد استفاده زنان ايراني بوده است و هم خیلی تلخ است و هم منظره بدی روی پستان ها ایجاد می‌کند. مقدار كمي صبر زرد را در مقدار اندكي آب حل كرده روي سينه بماليد. رنگ سياه صبر زرد باعث خواهد شد كه كودك، رغبتي به گرفتن سينه نداشته باشد. كودكان سِمِج تر، معمولاً به محض چشيدن طعم تلخ صبر زرد، از شير خوردن منصرف خواهند شد. البته بسياري از مادران، اقدام به رنگ كردن پستان خود با ماژيك و مانند آن مي كنند كه تا وقتي كودك نخواهد سينه را بمكد؛ مشكل مهمّي را در پي نخواهد داشت امّا اگر كودك با ديدن هيبت ناساز پستان، كوتاه نيايد و اقدام به مكيدن سينه كند؛ موادّ شيميايي و خطرناك اين گونه رنگها، وارد بدن نازنين او خواهد شد. [3]
- غذاهایی مانند سوپ های رقیق، گوشت های سهل الهضم، شیربرنج، هلیم و هریسه و فرنی ... برای دوران ازشیرگیری مناسبند.
- بهتر است اغذیه کودک را به اشکال مورد توجه او درآورد تا میل بیشتری به خوردن پیدا کند.
- اگر ضرورتی به ازشیرگیری در فصول گرم یا سرد وجود دارد، باید غذاهایی متناسب آن فصول به کودک داده شود.
- در مدت از شير گرفتن كودك، شبها وقتي كه كودك خواب است؛ يكي دو نوبت به او شير بدهيد تا كمي سينه تخليه شود.
- شیرخوردن و تماس با پستان مادر، علاوه بر تمام مزایا، یک روش مهم انتقال حرارت و عاطفه مادر به فرزند است. با قطع شیردهی یکی از مهم ترین نکات، توجه به جبران این نقیصه با افزایش محبت و توجّه به فرزند است. رفتار بسياري از كودكان در هنگام جدا شدن از شير، مشابه يك فرد داغدار در فراق يار عزيز خود است؛ لذا در اين دوره بيشترين محبّت را به او داشته؛ با روش هاي مختلف وي را سرگرم كنيد تا كم كم اين داغ! را فراموش كند. بيدارخوابي والدين در نيمه هاي شب بر سر بالين كودكي كه بنابر عادت خود براي شيرخوردن از خواب برمي خيزد؛ چيز غريبي نيست؛ لذا والدين بايد به لحاظ روحي، خود را براي اين مشكلات كاملا طبيعي آماده كنند.
نکته
يك اشتباه بسياري از والدين اين است كه با اين استدلال كه بهتر است خود و فرزندانشان، يك بار اين استرس را تحمّل كنند؛ به طور همزمان، اقدام به از شير گرفتن و نيز آموزش كنترل ادرار و مدفوع(به زبان ساده، همان از پوشك گرفتن) به كودك خود مي كنند؛ غافل از اين كه تحمّل اين دو استرس همزمان، براي كودك بسيار سنگين است. در اين حال، يا حدّاقل يكي از اين دو اقدام به شكست مي انجامد يا اگر هم به ظاهر موفّقيتي در كار باشد؛ به تجربه دیده شده است كه چنين كودكاني پس از يك دوره چند ماهه يا چند ساله كنترل ادرار و مدفوع، بدون وجود دليل ظاهري خاصّي، دچار مشكلات متعدّدي در اين زمينه ازجمله بي اختياري دفع، شب ادراري و مانند آن مي شوند. پيشنهاد ما اين است كه حدّاقل يك دوره چند ماهه بين اين دو اقدام، فاصله بيندازيد و بعد از اين كه مطمئن شديد كه كودك، داغ شير نخوردن را فراموش كرده است؛ نسبت به آموزش دفع ادرار و مدفوع به وي اقدام كنيد. البتّه اين مسأله در مورد كودكاني كه توانايي آن را دارند كه قبل از دو سالگي در مورد كنترل ادارار و مدفوع، آموزشهاي لازم را فرا بگيرند؛ مصداق نخواهد داشت.
نکته
در برخی منابع طب سنتی تاکید شده است که شیردهی بیش از دو سال، باعث کندذهنی کودک می شود:
« و زياده برآن باعث بلادت و كم ذهنى طفل مى شود.»[4]
بندآوردن شیر
- اگر روند قطع شیردهی تدریجی باشد، کاهش تولید شیر هم به صورت تدریجی اتفاق می افتد و این باعث سهولت قطع شیر خواهد شد.
- با قطع شیردهی و به منظور جلوگیری از احتقان پستان ها، باید شیر را دوشید اما این تخلیه نباید کامل و تمام باشد بلکه فقط در حد سبک شدن نسبی پستان ها. اگر به طور مرتب و کامل شیر را بدوشید؛ شیر همچنان تولید خواهد شد.
- مصرف نمک را کاهش دهید. غذاهای پر نمک باعث احتباس مایعات می شوند و در شرایط قطع شیردهی چنین چیزی بیشتر از هر جای بدن خودش را در پستان ها نشان خواهد داد.
- جهت كاهش ورم و كم شدن درد، كمپرس سرد روي پستان‌ها قرار دهيد.
- از یک سینه بند خوب و محکم استفاده کنید، اما زیادی تنگ و سفت نباشد.
- مصرف جوشانده کلپوره(مریم گلی) یا سداب به کاهش شیر کمک خوبی می‌کند. یک راه ساده آن است كه مادر، روزي 1 تا 2 بار و هر بار يك قاشق غذاخوري «سُداب» را با يك ليوان آب، 15 دقيقه روي حرارت كم جوشانده صاف كرده شيرين نموده ميل كنید.
- برگ های یک کلم پیچ سبز را بشویید، خشک کنید و در یخچال قرار دهید. وقتی سرد شدند دور هر پستان یک برگ بپیچید به گونه ای که راحت باشید و آرامتان کند. اگر موثر واقع می‌شوند می توانید تمام روز از آنها استفاده کنید.
- در مدتي كه كودك را از شير مي گيريد بايد از مصرف غذاها يا داروهايي كه باعث افزايش شير مي شوند، پرهيز كنيد(رازيانه، شويد، آويشن، سياهدانه، زيره سبز، زعفران و ...). اگر براي مادر قابل تحمّل باشد؛ مي تواند در اين دوره، مصرف غذاهاي سردي را در رژيم غذايي خود، اندكي افزايش دهد.
[1] - سوره احقاف، آيه 15.
[2] - سوره بقره، آیه 233.
[3] - اطبا و روان شناسان امروزی با زخمی یا کریه جلوه دادن پستان ها چندان موافق نیستند و اعتقاد دارند با این کار کودک ناراحت می‌شود و ممکن است از وضعیت پیش‌آمده بترسد و وحشت کند چراکه بچه‌ها در دورانی که از شیر مادر تغذیه میکنند، وابستگی‌های عاطفی شدیدی پیدا میکنند و این رفتار به آنها صدمه عاطفی می‌زند.
[4] - عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين بن محمد هادى، خلاصة الحكمة (عقيلى)، 3جلد، اسماعيليان - قم، چاپ: اول، 1385 ه.ش. ج 2، ص 171.