بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین  و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

مراقبت های پس از زایمان(1)

مشکلات پس از زایمان، در بین زنان امروزی بسیار رایج است و یکی از علل اصلی مراجعات طبّی را در ماهها و حتّی سالهای پس از زایمان تشکیل می دهد. ریزش مو، افسردگی، بی نظمی های قاعدگی، کمر درد، کاهش میل جنسی، کمبود شیر و ... بعضی از این مشکلات هستند. نکته جالب این است که این مشکلات به ظاهر جدّی، با رعایت نکات ساده در مراقبتهای پس از زایمان، قابل پیشگیری هستند؛ نکاتی که زنان قدیمی خود را ملزم به اجرای آنها می دیدند؛ اما پزشکان و همچنین بانوان امروزی، بیشتر به دید امور خرافی به آنها می نگرند. تجربه چند سال گذشته به من ثابت کرده است که انجام این اقدامات ساده، تقریباً تمامی مشکلات پس از زایمان را رفع خواهند کرد. در سری مقالات « مراقبت های پس از زایمان» به این موضوع خواهیم پرداخت.

دستورات عمومی

استراحت

بسیاری از زنان تازه زا فکر می کنند به صرف اینکه در خود مشکل خاصّی احساس نمی کنند، می توانند بلافاصله پس از زایمان به زندگی عادی برگردند. این تصوّر، اشتباه است. توصیه ما این است که این بانوان محترم، مثل مادران و مادربزرگ های خود، تا ۱۰ روز، استراحت نسبی(و نه مطلق) داشته باشند و طبق رسوم قدیم، انجام کارهای خانه را به همسر و خویشاوندان نزدیک بسپرند. این ۱۰ روز فرصت مناسبی است برای بدن برای بازیابی توان از دست رفته و آمادگی بازگشت به زندگی عادّی. بانوانی که زایمان سختی را تجربه کرده اند بهتر است این مدّت را چند روزی افزایش دهند. پس از این دوره استراحت هم مطلوب آن است که تا پایان دوره نفاس، رفتار زن تازه زا مانند زمان پریود خود باشد؛ یعنی در مورد خوردن غذاهای سردی بخش احتیاط کند؛ از کار و فعّالیت خسته کننده پرهیز کند و تا حدّ امکان از تماس با آب و رطوبت خودداری کند.

تغذیه

- در طول ۱۰ روز اول زایمان، حتّی المقدور از غذاهای مقوّی و پر انرژی استفاده شود. به ویژه سعی شود روغن زرد(روغن حیوانی یا روغن پاک)، یکی از پایه های اساسی غذاهای وی باشد.

- بهتر است حدّاقل ۱۰ روز، در وعده صبحانه، زن تازه زا، از نیمرو یا خاگینه که با تخم مرغ خانگی و روغن زرد تهیه شده باشد، استفاده نماید.

- آب عسل: آب عسل یکی از بهترین خوراکی ها برای بازیابی قوای جسمی، جلوگیری از کم خونی و نیز تامین شیر کافی در مادران تازه زاست. توصیه ما به این بانوان آن است که در دو سه هفته اوّل پس از زایمان روزی ۴-۳ لیوان و پس از آن تا پایان دوران شیردهی روزی ۲-۱ لیوان آب عسل مصرف کنند. برای درست کردن آب عسل، یک تا یک و نیم قاشق غذاخوری عسل را در یک لیوان آب حل کنید و کمی آب لیموترش تازه به آن اضافه کرده و جرعه جرعه میل کنید. بودن آب لیموترش در این معجون خوش طعم، از ترش شدن آن جلوگیری می کند و لذا تا چند روز در یخچال قابل نگهداری است.

- جوانه گندم: مصرف جوانه گندم یکی از بهترین راه ها برای تنظیم کارکرد تخمدان ها و ایجاد تعادل هورمونی، افزایش شیر و جلوگیری از افسردگی پس از زایمان است. اگر از جوانه گندم تازه استفاده می کنید روزی ۵-۴ قاشق غذاخوری و اگر از پودر آن استفاده می کنید روزی یک قاشق مربّاخوری به هر نحو که دوست دارید مصرف کنید و این کار را تا پایان دوران شیردهی ادامه دهید.

- کاچی: کاچی یک غذا- داروی فوق العاده است که در فرهنگ سنّتی ایران، برای بازتوانی زنان تازه زا طرّاحی شده است. به جهت آن که در زندگی امروزی، عملا کاچی به فراموشی سپرده شده است دستور تهیه آن را برایتان ذکر می کنیم. البته طبیعتا در مناطق مختلف ایران، ممکن است دستورات متنوّعی برای تهیه کاچی وجود داشته باشد که می توانید آنها را از بانوان قدیمی تر  فامیل بیاموزید.

طرز تهیه کاچی: ابتدا آرد برنج را در یک ظرف ریخته و آن را با شعله ملایم تفت می دهیم تا از حالت سفیدی در آمده، به صورت طلایی مایل به قهوه ای در بیآید. بعد از طلایی شدن آرد، روغن حیوانی را به آن اضافه می کنیم و آرد را در روغن سرخ می کنیم(با شعله کم). بعد از سرخ شدن آرد، ادویه کاچی را به مقدار لازم به آرد سرخ شده اضافه می کنیم و خوب به هم می زنیم. بعد از ریختن ادویه و هم زدن آن، بلافاصله شربت قوام آمده کاچی( که شامل نبات و آب می باشد) را به مواد اضافه می کنیم و هم زدن مواد را ادامه می دهیم تا زمانی که این کاچی قوامی پیدا کند که نه شل باشد و نه سفت؛ درواقع، کاچی باید مثل سوپ حالتی روان داشته باشد.البته اگر بتوانید شربت را با شکر سرخ یا عسل قوام بیاورید خیلی بهتر است.

ادویه کاچی: زیره سیاه، زیره سبز، زنیان و بادیان(رازیانه)، هر کدام یک سیر(۷۵ گرم)؛ مغز قرص کمر، ۲ عدد؛ ناخنک، ۴۰ گرم؛ زردچوبه، یک قاشق غذاخوری؛ دارچین، زنجبیل و زعفران، به مقدار دلخواه.

گذاشتن قرص کمر

گذاشتن قرص کمر از رسوم بسیار عالی است که تقریباً به فراموشی سپرده شده است. اثر این کار به زبان طبّ قدیم، « سفت کردن کمر» و به زبان طبّ امروزی، « بازتوانی رحم و تخمدانها » است که می تواند از بسیاری از اثرات منفی ناشی از بارداری و زایمان را پیشگیری کند. برای این کار یک جفت قرص کمر نر و مادّه را روی شعله کم گاز قرار دهید تا بترکند. مغز کرم رنگ آنها را خارج کرده با یک قاشق مربّاخوری آرد نخودخام و نصف قاشق مربّاخوری «مورد» آسیاب کنید. شب، قبل از خواب، این پودر را با زرده تخم مرغ خانگی خمیر کرده روی گودی کمر زن تازه زا بچسبانید، سپس روی آن یک پلاستیک فریزر کشیده کمر را ببندید. این کار را هر شب تا ۱۰ شب تکرار کنید. برای سهولت بیشتر از پودر قرص کمر که در بعضی عطّاری ها موجود است استفاده کنید. یعنی پودر قرص کمر یک قسمت، آرد نخودخام یک قسمت و مورد نیم قسمت را با هم مخلوط کنید. البته اگر ضمادی که به این ترتیب آماده می شود را روی یک پارچه کرباس آب ندیده گذاشته و روی کمر ببندید؛ اثربخشی بیشتری خواهد داشت.

این اقدام ساده با سفت کردن کمر زن تازه زا، این اثرات را به دنبال خواهد داشت:

* تسریع بازگشت رحم و تخمدان به حالت عادّی و ایجاد آمادگی برای رابطه زناشویی.

* تنظیم کارکرد تخمدان و تنظیم سطح هورمون های زنانه.

* جلوگیری و درمان کمردردهای پس از زایمان.

* جلوگیری از عفونت های پایدار رحمی.

* جلوگیری از ایجاد بی میلی جنسی در زن تازه زا.

* جلوگیری از ریزش موی زن تازه زا.

* جلوگیری از ایجاد کیست تخمدان.

* جلوگیری از کم شدن شیر.

* کمک موثّر در پیشگیری از مشکلات روحی و به ویژه افسردگی پس از زایمان(به دلیل تنظیم عملکرد هورمونی زن).

* کمک موثّر در پیشگیری از افتادگی رحم یا مثانه و عفونت های ادراری، بی اختیار ادراری و ... پس از زایمان.

* تسریع بازگشت قدرت باروری زن به حالت عادّی. 

تامین کلسیم

یکی از مشکلات شایع بانوان امروزی پس از زایمان، تسریع روند پوکی استخوان است؛ به نحوی که بسیاری از آنها تا مدّتها با دردهای استخوانی دست و پنجه نرم می کنند. علّت اصلی این امر همان ایجاد اختلالات هورمونی و کاهش سطح هورمون های زنانه است که با رعایت دستورات فوق از آن پیشگیری می شود؛ امّا از آنجا که با اقدامی ساده می توان راه را بر این مشکل بست، به شما توصیه می کنیم این دستور ساده را اجرا کنید:

پوست تخم مرغ های مصرفی خود را دور نریزید؛ آنها را شسته، خشک و آسیاب نموده روزی نصف قاشق چایخوری از آن را با کمی عسل مخلوط کرده روی زبان خود ریخته قورت دهید. بهتر است این کار را تا پایان دوران شیردهی ادامه دهید. این ترکیب بسیار موثّر علاوه بر جلوگیری از پوکی استخوان، در جلوگیری از ریزش مو و افزایش شیر هم بسیار موثّر است. برای سهولت مصرف می توانید پودر پوست تخم مرغ را با کمی عسل مخلوط کنید و خمیری سفت آماده کنید و روزی ۳-۲ بار هر بار به اندازه یک نخود از آن را به شکل قرص در آورده میل کنید. راه دیگر آن است که روزی نصف قاشق چایخوری از این پودر را در نصف استکان آبلیمو ریخته پس از ۵-۴ ساعت آن را صاف کرده به تدریج میل کنید. بهره مندی از آفتاب، فعّالیت بدنی مناسب، پرهیز از مصرف چای و نوشابه و کشیدن سیگار، استفاده از کشک، کره محلّی، روغن زرد، مغز بادام خام و خرما هم به حلّ این مشکل کمک خواهند کرد.

تنظیم سطح هورمون های زنانه

با رعایت دستورات فوق کمتر پیش می آید که اختلالات هورمونی جدّی در زن تازه زا به وجود آید. وجود مشکلاتی مانند ریزش مو، کاهش میل جنسی، ترشّحات پایدار واژینال، ادامه خونریزی نفاس، کمر درد، کمبود شیر، خشکی واژن، پیر شدن ظاهری پوست و ... می توانند ما را به وجود اختلال هورمونی در یک زن شیرده مشکوک کنند. در این حالت ها حتّی اگر نتایج آزمایشگاهی هم طبیعی باشند باید نسبت به درمان اقدام کرد. البته با توجّه به شیوع بسیار زیاد این مشکلات در زنان امروزی، توصیه ما آن است که همه بانوان تازه زا این دستورات را اجرا کنند:

۱- رازیانه: ساده ترین راه، استفاده از رازیانه است. رازیانه(یا همان بادیان) یکی از بهترین داروها برای افزایش و تنظیم سطح هورمونهای زنانه است.

روش های استفاده:

- عرق رازیانه، شبی نصف استکان.

- آسیاب کرده مخلوط مساوی تخم رازیانه و نبات؛ روزی یک قاشق چایخوری.

- دم کرده یا جوشانده تخم رازیانه(یک قاشق مربّاخوری)؛ روزی یک بار.

اگر خونریزی نفاس کم است می توان مصرف رازیانه را در همین دوران شروع کرد؛ امّا اگر خونریزی زیاد است یا با مصرف رازیانه زیاد می شود مصرف آن باید تا پایان این دوره به تاخیر بیفتد. توصیه این است که حدّاقل ۴-۳ ماه مصرف رازیانه را ادامه دهید. نکته جالب این که قدیمی ها هم با توجّه به اهمّیت رازیانه آن را یکی از اجزای اصلی ادویه کاچی قرار داده اند.

۲- بدل های رازیانه:

- بومادران جایگزین مناسبی برای رازیانه است. از آنجا که گیاه بومادران تلخ مزّه است بهتر است از عرق آن استفاده کرد.

- تخم شوید: استفاده از آن مشابه تخم رازیانه است.

کم خونی

یکی از عوارض شایع پس از زایمان، کم خونی است. این مشکل در بانوانی که از قبل و در دوران بارداری دچار کم خونی بوده اند؛ در زمان زایمان خون زیادی از دست داده اند یا دچار خونریزی شدید دوران نفاس هستند بیشتر دیده می شود. کم خونی به تمام معنا یک «امّ الامراض» است و در دوران پس از زایمان نیز می تواند تمامی عوارض و مشکلات رایج این دوران را به وجود بیاورد یا تشدید کند. با این حال برای درمان کم خونی این دوران نیاز به توصیه جدیدی نیست و توصیه های فوق الذّکر - و به ویژه مصرف آب عسل - برای درمان آن کفایت می کنند؛ ولی اگر دوست دارید اطّلاعات بیشتری در این مورد کسب کنید می توانید به مقاله «کم خونی» مراجعه کنید.

کمردرد

کمردرد پس از زایمان از عوارض شایع این دوران است. مهمترین دلیل این مساله سست شدن کمر زن طیّ فرآیند زایمان است. کمبود کلسیم، کم خونی و مشکلات هورمونی این مشکل را تشدید می کنند. درمان این عارضه، ساده است:

- گذاشتن قرص کمر که شرح آن در بالا گذشت؛ بهترین راه درمان کمردردهای پس از زایمان است.

- ماساژ کمر با روغن های گرم مثل روغن زیتون تصفیه نشده، سیاهدانه، بادام تلخ، هسته قیسی، کرچک، کنجد و ....

- بستن کمر به خصوص با شال پشمی.

- بادکش گذاشتن محلّ درد.

- حرارت دادن به کمر با آجرداغ، حوله داغ، کیسه آب گرم و ....

نکته: کمردردهایی که به دلیل بیحسّی نخاعی به هنگام زایمان در بانوان ایجاد می شوند هم به روش های فوق درمان می شوند.

تذکّر مهم: برای درمان کمردرد پس از زایمان به هیچ وجه نباید اقدام به حجامت گودی کمر(ساکرال) کرد.

خستگی

خستگی دایم، تمایل زیاد به خواب، احساس کوفتگی و مانند آن اگر پس از یکی دو هفته اوّل زایمان تداوم پیدا کنند می توانند نشانه هایی به نفع وجود کم خونی، مشکل هورمونی، غلبه سردی بر بدن یا وجود افسردگی پس از زایمان باشند. رعایت دستورات فوق و به ویژه مصرف آب عسل و جوانه گندم و نیز مصرف بیشتر غذاهای گرمی بخش، این مشکل را به راحتی حل می کند.

ریزش مو

ریزش مو از مشکلات شایع پس از زایمان است. علّت اصلی آن، مشکلات هورمونی، کم خونی و کمبود کلسیم است. درمان این مشکل، ساده و به شرح ذیل است:

- مصرف آب عسل، جوانه گندم، پودر پوست تخم مرغ و رازیانه.

با چهار اقدام فوق، معمولاً مشکل حل می شود؛ امّا می توان از اقدامات تکمیلی ذیل هم بهره گرفت:

- ماساژ بن موها با روغن بادام تلخ یا سیاهدانه یا روغن های مشابه؛ روزی یک بار.

- استفاده از صابون های محلّی و سنّتی به جای شامپو.

- استفاده از داروهای تقویت کننده مو:

برای نمونه می توان به این داروها اشاره کرد:

داروهای خنک: سدر، مورد، حنا، گل سرشور، خطمی، قهوه سر، گل ریواس و ....

داروهای گرم: آرد نخودخام، آویشن، بابونه، مغزهای خام(پسته، بادام، فندق و ....) و ....

داروهای فوق به تنهایی هم قابل استفاده هستند؛ امّا بهتر است مخلوطی از چند تای آنها را انتخاب و کاملاً آسیاب کنید و هفته ای ۲-۱ شب مقداری از آن را با زرده تخم مرغ خانگی خمیر و روی پوست سر خود بمالید و ببندید و صبح، سر خود را بشویید. اگر با استفاده از این داروها احساس حرارت یا خارش در سر داشتید، داروهای خنک را بیشتر کنید و بالعکس.

خونریزی شدید یا ادامه خونریزی نفاس

اگرچه با رعایت دستورات فوق کمتر شاهد بروز این مساله خواهید بود؛ امّا در صورت مواجه شدن با این مشکل - که عمدتاً ناشی از اختلالات هورمونی است - اقدامات ساده ذیل را انجام دهید:

- ابتدا با مراجعه به پزشک یا ماما مطمین شوید که خونریزی، ناشی از مسایل موضعی مثل زخم ها و پارگی های واژن و رحم نیست.

- در صورت اطمینان از مساله فوق، با انجام یکی از این دستورات ساده، خونریزی را متوقّف کنید:

* روزی ۳ بار و هر بار یک استکان عرق خارشتر مصرف کنید.

* عدس را آسیاب کرده و تفت دهید(منظور، بو دادن آرد عدس است؛ مثل بو دادن آرد برای تهیه حلوا). آرد بو داده عدس را روزی ۳ بار و هر بار یک قاشق چایخوری میل کنید.

* تره خام را شسته و آب گیری کنید. روزی ۳ بار و هر بار نصف استکان آب تره خام را تا قطع خونریزی مصرف کنید. من به شخصه تا کنون دارویی را قوی تر از آب تره خام برای قطع انواع خونریزی ها در هر جای بدن ندیده ام. اگر با خوردن این داروی کمی بدمزّه مشکلی ندارید از ابتدا همین گزینه را انتخاب کنید.