بسم الله الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

کبد چرب

نمی دانم باید گفت که دارد «عالم‌گیر» می شود یا خیر؟ ولی اگر غفلت کنیم، «ایران‌گیر» شدنش قطعی است. کبد چرب، «یک بیماری با پیشگیری و درمانی ساده»، چهارنعل می‌تازد تا خود را به قله مشکلات سیستم بهداشتی کشورمان نزدیک کند؛ در بین بی تدبیری متولیان بهداشت و درمان و غرق شدن ما در یک زندگی به سبک هوس.

تعریف کبد چرب از دیگاه طبّ سنّتی

کبد چرب یک اصطلاح طبی جدید است که در منابع طب سنتی، واژه دقیقی معادل آن وجود ندارد ولی در تعریفی ساده و با اندکی مسامحه، می توان آن را منطبق با غلبه سردی و رطوبت در دستگاه گوارش دانست.

کبد، بزرگترین پالایشگاه بدن و به طور طبیعی دارای مزاج گرم و تر است. سرد شدن کبد در اثر عوامل مختلف می تواند توانایی کبد برای تحلیل و متابولیزه کردن چربی ها را کم کند و موجب انباشتگی چربی در بافت کبد و پیدایش کبد چرب شود.

شیوع

کبد چرب غیرالکلیک، شایع ترین بیماری کبدی در جهان است.

کارشناسان، میزان شیوع این بیماری را بین 5 تا 50 درصد افراد جامعه ایرانی ذکر می کنند. تجربه بالینی به من می گوید که احتمالا، ارقام بالاتر، صحیح تر هستند. از آن بدتر این که به نظر می رسد که با یک سونامی واقعی در این زمینه روبرو هستیم و انتظار افزایش این ارقام در آینده، غیرمعقول به نظر نمی رسد.

فاجعه بارتر این که، شیوع کبد چرب در کودکان ما هم رو به افزایش است که با روند تجمیعی شیوع این بیماری در طول سال های عمر- به ویژه به دلیل عدم اصلاح سبک زندگی و نیز دریافت نکردن درمان های مناسب-، احتمالا در نسل آینده، صاحبان کبد سالم و غیرچرب، در اقلیتی واضح خواهند بود!!

در روند ایجاد کبد چرب چه اتفاقی می افتد؟

سردی تدریجی کبد، موجب کم شدن مقدار تولید، غلیظ شدن و کاهش ترشح صفرا می شود. این صفرای غلیظ به کندی در مجاری صفراوی حرکت می کند و به دنبال آن، انسداد نسبی در این مجاری رخ می دهد. در این مرحله در سونوگرافی کیسه صفرا ممکن است «لجن صفراوی» گزارش شود که خود، مقدمه ایجاد سنگ های صفراوی است.

انسداد در مسیر ریزش صفرا به روده موجب هضم ناقص چربی ها می گردد و این چربی های خوب هضم نشده، کم کم در کبد تجمّع پیدا می کنند و سرانجام به کبد چرب منجر می شوند.

کاهش تولید و ترشح صفرا، باعث یبوست هم می شود که این یبوست، مشکل را تشدید و کبد را چرب تر می کند.

اگر به زبان عامیانه توضیح دهیم، کبد چرب، مشابه حالتی را پیدا می کند که محتویات یک ظرف آبگوشت چرب، در یخچال پیدا می کنند.

به دلیل نقش اساسی کبد در فرایندهای حیاتی بدن، ایجاد کبد چرب به عنوان یک اختلال مزمن کبدی که همراه با کاهش عملکرد کبد و التهاب بافتی آن به دلیل تجمع و رسوب چربی هاست؛ پیامدهای گسترده‌ای به دنبال دارد ازجمله:

- سوخت وساز بدن کم می‌شود و تولید بسیاری از پروتیئن های ضروری از جمله انواع آنزیم ها دچار مشکل می شوند.

- کبد، نقش بسیار مهمی در تنظیم قندخون دارد. به دنبال چرب شدن کبد، کنترل گلوکز خون دشوار می شود و به تدریج، مقاومت بدن به انسولین افزایش می یابد، بار کاری لوزالمعده به دلیل نیاز به ترشح بیشتر انسولین افزایش می یابد و این امر، تخریب یا کاهش عملکرد سلول های مترشحه انسولین در لوزالعده (سلول های بتا) و تسریع ابتلا به دیابت نوع 2 را به دنبال دارد. در این حال، کنترل قند بیمار دیابتی هم دشوارتر از کسانی است که به کبد چرب مبتلا نیستند.

- چربی جمع شده در کبد می‌تواند در عروق رسوب کند و با فراهم آوردن زمینه تصلّب شرائین (آترواسکلروز)، بدن را مستعد فشار خون بالا، سکته های قلبی و مغزی و ... نماید.

- اگرچه کبد چرب در اکثر بیماران می تواند روند خوش خیم تری را طی کند امّا سیر آن به سوی فیبروز و سیروز کبد هم غیرمحتمل نیست.

تذکّر: ذکر این نکات به این معنا نیست که همه افراد مبتلا به کبد چرب، دچار این مشکلات خواهند شد بلکه اتفاقا، درمان کبد چرب، ساده و قطعی است اما غفلت از آن هم می‌تواند خسارت های جدی را رقم بزند.

علل ایجاد کبد چرب

همان طور که گفتیم، هرعاملی که سردی و رطوبت دستگاه گوارش و به ویژه کبد را افزایش دهد می تواند منجر به کبد چرب شود. عللی که در ادامه به عنوان مسببین کبد چرب ذکر می شوند، همه با این سازوکار قابل توجیه هستند که برخی از موارد مهم را با توضیحات مفصل تری همراه کرده ایم اما به دلیل پرهیز از اطاله بحث، دربقیه موارد، به ذکر عناوین بسنده می کنیم.

- مصرف زیاد مواد غذایی دارای طبع سرد ازجمله ترشی ها (سرکه، آبغوره، ترشی های خانگی) و به خصوص غذاهای دارای طبع سرد و مرطوب (ماست، دوغ، خیار، کدو ...).

- مصرف خوراکی های بسیار سرد مثل بستنی.

- افراط در مصرف میوه به خصوص میوه های سرد و رطوبی، خوردن میوه های مختلف با هم، خوردن آب به همراه میوه های آبدار، خوردن میوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا.

- مصرف فست فودها، سس ها، نوشابه ها، تنقلات شور و سایر خوراکی های غیر طبیعی.

- مصرف زیاد غذاهای چرب و سرخ کردنی ها، استفاده مکرر از روغن ها (مثل روغن های سرخ کردنی).

- کاهش مصرف سبزی ها و فیبرها و رواج استفاده از آرد سفید (نان ها، ماکارونی ها، لازانیا، رشته ها و ....).

- خوردن زیاد غذاهای غلیظ مانند گوشت گاو و گوساله، کله پاچه، سالاد الویه، گوشت های مانده و فریزری، کباب، برنج به ویژه برنج های هندی و پاکستانی، ته دیگ، نان فطیر و خمیر و خوب پخته نشده، قارچ، کلم خام، تخم مرغ به ویژه نیمرو و تخم مرغ آب پز سفت، انواع سیب زمینی سرخ کرده (مثل چیپس) و آب پز، غذاهایی که با آرد و رشته درست شده اند مانند حلوا و آش رشته.

- عدم رعایت آداب غذا خوردن که باعث هضم ناقص و سرازیر شدن غذاهای غلیظ و خام به سوی کبد می شود مانند پرخوری، برهم خوری، نجویدن غذاها و ....

- یکی از مهم ترین دلایل ایجاد کبد چرب در ایران، فرهنگ غلط مصرف مایعات و به ویژه آب است. برای مثال، وقتی در اوج گرما و عطش، مقدار زیادی آب خنک و تگری!! را به سرعت سر می کشیم، یک فاجعه جسمی را برای خود رقم زده ایم. کبد به دلیل حرارت و احساس نیاز به آب، به سرعت این آب سرد را جذب می کند و این باعث سردی ناگهانی آن و رسوب چربی ها می شود. این کار، معده را نیز دچار سستی و سردی و رطوبت می کند و خود معده سرد، زمینه را برای ایجاد یا تشدید کبد چرب در آینده فراهم می کند.

به طور خلاصه، خوردن آب یا مایعات بسیار سرد و تگری!!، خوردن آبی که با یخ سرد شده باشد، خوردن آب سرد در حالت عطش زیاد، خوردن آب همراه یا بلافاصله بعد از غذا و به خصوص بعد از غذاهای چرب، خوردن آب در بین خواب یا بلافاصله بعد از بیدار شدن، خوردن آب در حال ورزش یا بعد از استحمام یا نزدیکی، زیاد خوردن آب ازجمله خوردن 8 لیوان آب روزانه و ... همه می توانند دستگاه گوارش را سرد و کبد را چرب کنند. طبیعتا استفاده از نوشیدنی های مصنوعی و شیرین مانند انواع نوشابه به جای آب، فاجعه را تکمیل خواهد کرد.

بنابراین حالا می توانید قضاوت دقیق تری درباره این مناظر یا رفتارها داشته باشید:

وجود بوفه ای پر از نوشیدنی های خنک در باشگاه های ورزشی یا استخرها و سوناها و ....

وجود نوشابه ها و دوغ های خنک در سر میز رستوران ها و فروشگاه های فست فود.

سر کشیدن لاجرعه آب در یک روز گرم تابستانی یا بعد از یک روز روزه سخت.

گذاشتن ظرف آب در کنار رختخواب یا سرک کشیدن به یخچال در بیدار شدن های نیمه شب.

 و ....

- اگر معده دچار سردی یا رطوبت باشد و در نتیجه، مواد غذایی در اثر هضم ناقص معدی به صورت غلیظ و خام وارد کبد شوند، می توانند به تدریج در بافت کبد انباشته شوند و موجب راه بندان در مجاری آن شوند. در این صورت حتی با وجود گرمی مزاج ذاتی کبد، به تدریج، کبد چرب پدید می آید. بنابراین هرگونه نشانه از مشکلات کارکرد معده (آروغ زیاد، آروغ ترش یا بدبو، ترش کردن، جمع شدن آب یا اسید در دهان، نفخ، عدم هضم غذا، دفع سریع غذا از معده، یبوست، درد معده و ...) باید جدّی گرفته شود.

- رژیم های غیراصولی و به ویژه رژیم های لاغری رایج، از مهم ترین دلایل افزایش شیوع کبدچرب هستند. فراموش نکنید که تجویز رژیم از سوی یک پزشک یا متخصص تغذیه، به معنای ایمن بودن آن نیست بلکه امروزه رژیم های تجوزی از سوی متخصصین هم علی العموم غیراصولی هستند زیرا که بر مبانی نادرستی بنا شده اند.

(مطالعه بیشتر:« چرا رژیم های لاغری شکست می خورند؟!»)

یکی از مهم ترین مشکلات این گونه رژیم ها، توصیه به مصرف زیاد سبزی ها و میوه جات، کاهو، سرکه، انواع ترشی، ماست، آب سرد و ... است که زمینه را برای ایجاد سردی گوارشی و کبدچرب فراهم می کنند. رژیم های خام گیاه خواری هم به سان شمشیرهای دو لبه ای هستند که در کوتاه مدت، حال کبد را خوب می کنند اما در صورت ادمه آن در فردی که عادت به این کار ندارد، ضعف و سردی زیادی را بر دستگاه گوارش حاکم می کنند. همچنین کاهش وزن های سریع و شدید و گرسنگی های طولانی مدّت هم به شدت کبد را دچار سردی و ضعف می کند.

از سوی دیگر افراد خشک مزاجی که برای چاق شدن مدام در حال پرخوری هستند نیز به جهت پرخوری و روی هم خوری در معرض کبد چرب هستند. این افراد باید بدانند که به دلیل خشکی مزاج، شانس زیادی برای چاق شدن ندارند و پرخوری، تنها سلامتی ایشان را به خطر می اندازد.

- کم تحرکی و ورزش نکردن، چاقی، ابتلا به دیابت یا چربی خون.

- داروهایی مانند کورتون ها، هورمون های استروژنی و ازجمله قرص های ضدبارداری و بسیاری از داروهای تقویت جنسی یا بدنسازی.

- استرس، کم خوابی، پرخوابی، دیرخوابی، روزخوابی و خوابیدن با معده پر هم سبب به هم خوردن سوخت و ساز قند و چربی در بدن و زمینه ساز کبد چرب هستند.

- کبد چرب در اثر مصرف الکل نیز پدید می آید که نتیجه نهایی آن، فیبروز، سیروز و سرطان کبد است.

- اختلالات مادرزادی در جذب چربی ها، تغذیه وریدی طولانی مدت و بعضی از انواع هپاتیت هم می‌توانند این مشکل را به وجود بیاورند.

علائم و نشانه های کبد چرب

متاسفانه در بیشتر موارد، این عارضه بدون علامت است و در بررسی های آزمایشگاهی یا سونوگرافی به طور اتفاقی کشف می شود.

علائم و نشانه‌های ذیل، عموما غیراختصاصی هستند یعنی دلالت تامی بر کبد چرب ندارند و وجود آنها تنها می تواند ما را به وجود کبد چرب مشکوک کند و ما را به انجام اقدامات تشخیصی بیشتر تشویق کند. این علائم و نشانه ها، عمومیت هم ندارند یعنی لزوما هر فرد دچار کبد چرب، این علائم را ندارد و چنان که گفته شد، عموم مبتلایان، از درد بی دردی و بی علامتی رنج می برند!!

- ضعف، بی حالی و خستگی بدون دلیل.

- احساس فشار، پُری یا درد مبهم روی کبد (ناحیه فوقانی و راست شکم). این دردها ممکن است با مصرف غذاهای سنگین یا چرب، تشدید شوند.

- احساس سوزش یا داغی کبد.

- احساس سستی یا ضعف یا سایر احساسات ناخوشایند در سمت راست بدن و به ویژه دست و پا.

- احساس درد مبهم با فشار دادن روی کبد.

- در معاینه پزشک، ممکن است کمی کبد بزرگتر یا حساس تر از معمول باشد.

- افزایش کم تا متوسط آنزیم های کبدی: در کبدچرب غیرالکلی، معمولا ALT بیشتر از AST است ولی درکبد چرب الکلی  AST حداقل 2 برابر ALT می‌باشد. گاهی آلکالن فسفاتاز نیز ممکن است بالا باشد ولی معمولا بیلی روبین نرمال است.

به هرحال باید توجه داشت که بر اساس آموزه های طب جدید، روش قطعی در تشخیص کبد چرب، آزمون های تصویربرداری و شایعترین آن، یعنی سونوگرافی است. البته برخی اساتید مجرب طب سنتی قادر هستند که تنها با معاینه نبض، این بیماری را تشخیص دهند.

درمان

طب قدیم و جدید در مورد درمان این بیماری نظر مشترکی دارند و آن تاکید بر اصلاح سبک زندگی به عنوان مهم‌ترین عامل پیشگیری و درمان است امّا طب سنتی، هم تدابیر دقیق‌تر و موثرتری در چنته دارد و هم برخلاف طب جدید، در زمینه درمان‌های دارویی نیز تکلیفی نسبتا روشن دارد.

الف- تدابیر حفظ الصحه در درمان کبد چرب

با آن چه که در مورد علل ایجاد این بیماری بیان شد، تکلیف این قسمت هم تا حد زیادی روشن است لذا به مرور سرفصل ها اکتفا می کنیم و‌ تجزیه و تحلیل بیشتر را به ذهن فعال شما واگذار می‌کنیم.

1- تدابیر تغذیه‌ای

1-1-   کمی از سمت غذاهای پخته و حیوانی به سوی غذاهای خام و گیاهی حرکت کنید.

2-1- بیشتر مصرف شوند: سبزی‌های تازه، سیر و پیاز خام، انواع آش‌ها و شورباهای مناسب، ادویه مناسب (زردچوبه، هل، دارچین، زیره، زعفران، تخم گشنیز و ...)

3-1- در غذاها کمی سبوس گندم یا برنج بریزید.

4-1- کمتر مصرف شوند:

- مواد غذایی دارای طبع سرد ازجمله ترشی ها (سرکه، آبغوره، ترشی های خانگی) و به خصوص غذاهای دارای طبع سرد و مرطوب (ماست، دوغ، خیار، کدو...).

(اگر به مصرف ماست و دوغ علاقه دارید، در خوردن آنها افراط نکنید، از انواع محلی و طبیعی استفاده کنید، با غذاهای گوشتی یا حاوی ترشی استفاده نکنید و با مصلحاتی مانند نعناع، پونه، آویشن، گل سرخ، زیره، سیر یا موسیر میل کنید.)

- غذاهای دارای طبع خیلی گرم مثل سیرداغ، پیازداغ، بادنجان سرخ کرده و غذاهای تند و پرادویه.

- بستنی و سایر خوراکی های خیلی سرد: اگر خیلی هوس بستنی کردید، سعی کنید از بستنی سنتی زعفرانی همراه آب هویج استفاده کنید.

- سرخ کردنی ها و غذاهای چرب و پرکالری.

- فست فودها، سس‌ها، نوشابه‌ها، کنسروها، تنقلات شور و سایر خوراکی های غیر طبیعی و دارای مواد نگهدارنده.

- نان‌ها و آردهای بدون سبوس مثل نان های ماشینی، فانتزی و لواش، نان‌های فطیر و خمیر و خوب پخته نشده، ماکارونی، لازانیا و رشته ها. البته و متاسفانه، امروزه حتی نان های سنگک هم روسفید شده اند!!

- غذاهای غلیظ مانند گوشت گاو و گوساله، کله پاچه، سالاد الویه، گوشت های مانده و فریزری، کباب، برنج سفید به ویژه برنج های هندی و پاکستانی، ته دیگ، قارچ، کلم خام، تخم مرغ به ویژه نیمرو و تخم مرغ آب پز سفت، انواع سیب زمینی آب پز و سرخ کرده (مثل چیپس)، غذاهایی که با آرد و رشته درست شده اند مانند حلوا و آش رشته.

- چای و قهوه.

- مواد نشاسته ای و قندی و شیرینی ها به ویژه شیرینی‌های قنادی.

5-1- میوه خوردن

- در خوردن میوه به خصوص میوه های سرد و رطوبی، افراط نکنید.

- در هروعده یک جور میوه میل کنید.

- همراه یا بلافاصله بعد از غذا (حداقل تا دو ساعت) میوه نخورید.

- همراه میوه های آبدار، آب نخورید.

- میوه را در فصلش بخورید.

- میوه نوبرانه- و نه میوه نرسیده و کال- بخورید اما سراغ میوه های آخر فصل نروید.

- تا می شود از میوه های طبیعی و غیرگلخانه ای استفاده کنید.

- حتی المقدور از میوه های منطقه زندگی خودتان میل کنید.

- آداب خوردن میوه های مختلف را یاد بگیرید و عمل کنید.

6-1- آداب غذاخوردن

- تا گرسنه نشده اید شروع به خوردن نکنید.

- در آشپزخانه خود را کنترل کنید و ریزه خواری نکنید.

- غذا را با نام خدا آغاز کنید و حتی المقدور بین غذا خوردن نیز خدا را یاد کنید.

- قبل و بعد از غذا کمی نمک مزّه کنید.

- غذا را زیاد بجوید.

- لقمه ها را کوچک بگیرید.

- یک جور غذا بخورید.

- در حال تنش های روحی و روانی، سراغ غذا نروید.

- ناهار را زیاد جدّی نگیرید اما شام سرشب را هرگز فراموش نکنید.

- غذا را نشسته میل کنید.

- سالاد، ماست، مایعات (آب، نوشابه، دوغ و ...) و سس ها را از سر سفره جمع اما سبزی را بر سر آن حاضر کنید.

- خام و پخته را با هم نخورید.

- سر سفره، حواستان جمع باشد. در حال تماشای تلویزیون، صحبت با تلفن و ... غذا نخورید.

- بعد از غذا چند دقیقه قدم بزنید تا غذا در معده جاگیر شود.

- بعد از غذا و تا کامل شدن هضم معدی (حداقل دو سه ساعت) این کارها را نکنید: ورزش یا سایر فعالیت های سنگین، خوردن یا نوشیدن، خوابیدن، رابطه زناشویی، اعمال هیجانی و ....

7-1- آداب نوشیدن آب

- آب خیلی سرد نخورید.

- آب را با یخ سرد نکنید.

- آب را جرعه جرعه و آرام بنوشید.

- هنگام تشنگی شدید، ابتدا آب را کمی مزه مزه کنید و بعد از چند دقیقه به آرامی بنوشید.

- میزان آب خوردن را بر اساس تشنگی جگرتان میل کنید و نه به دستور پزشکان.

- در این حالت ها آب نخورید: بین یا بلافاصله بعد از ورزش، بلافاصه بعد از زناشویی، بین یا بلافاصله بعد از خواب، در حمام و سونا و جکوزی یا بلافاصله بعد از آنها.

- آب را به یاد خدای متعال بنوشید و به یاد لبان تشنه اباعبدالله علیه السلام و با نفرین بر قاتلانش به پایان ببرید.

- آب بخورید و نه نوشابه و نوشیدنی های مشابه.

برای نگهداری آب از بطری های پلاستیکی استفاده نکنید.

7-1-چه روغنی؟

- مصرف روغن از هر نوعش را کم کنید.

- سرخ کردن غذاها را به حداقل برسانید. هنر یک کدبانو این نیست که به ضرب روغن و گوشت و برنج، اعضای خانواده را دور سفره جمع کند. کدبانو، باید «کبدبانو» هم باشد.

- از یک روغن، چند بار استفاده نکنید.

- از روغن زیتون به خصوص انواع تصفیه نشده استفاده کنید. اگر حوصله داشته باشید و از شعله کاملا ملایم استفاده کنید، روغن زیتون برای سرخ کردن غذا هم مناسب است. در خرید روغن زیتون دقت کنید چراکه متاسفانه، روغن زیتون های تقلبی، سکه بازار ایران را به نام خود ضرب کرده اند.

- روغن کنجد طبع بسیار گرمی دارد و مناسب مصرف افراد گرم مزاج یا فصول گرم نیست.

- روغن حیوانی یک روغن عالی است اما هاضمه قوی را می طلبد و مصرفش باید کم و بیشتر در فصول سرد سال باشد.

- روغن دنبه یک گزینه عالی برای سرخ کردنی‌ها است ولی فقط برای کسانی که کار یا ورزش سنگین می کنند قابل توصیه است.

- فریب تبلیغات رسانه‌ها در مورد روغن های مختلف موجود در بازار را نخورید.

2- ورزش

توصیه ما انجام ورزش سبک مداوم است و نه ورزش های سنگین و حرفه ای. با یک پیاده روی سبک شروع کنید و تدریجا خود را به حداقل هفته ای سه بار پیاده روی عادت دهید. شدت و مدت پیاده روی را جوری تنظیم کنید که خوب عرق کنید.

3- خواب و بیداری

خواب زود هنگام شبانه برای سلامت کبد بسیار مفید است. سعی کنید به هنگام اذان صبح- یا لااقل قبل از طلوع آفتاب- از خواب برخیزید.

خواب در طول روز بسیار برای کبد مضر است و موجب تیرگی رنگ چهره، نقص ایمنی، تضعیف سیستم گوارش، فساد هضم، بدبویی دهان، صرع، فلج و ... می شود.

4- مهم تر از همه

- با توکل به خدا، انجام فرائض دینی، پرهیز از گناه و در پیش گرفتن یک زندگی ساده و بی تجمل، استرس ها و غصه ها را از خود دور کنید.

5- برای درمان کبد چرب، این کارها را نکنید:

- مصرف داروهایی مانند متفورمین و داروهای کاهنده چربی خون مانند جم فیبروزیل.

- جایگزینی گوشت با سویا.

- جایگزینی شام با سالاد.

تذکّر مهم: توجه ویژه ای داشته باشید که اگرچه دستورات فوق، تقریبا عمومی هستند اما بازهم مشورت با یک پزشک مجرّب و تنظیم این دستورات بر اساس مزاج شخص، نتیجه بهتری به همراه دارد.

ب- دستورات دارویی و سایر درمان ها

تنظیم دستورات دارویی، شخص به شخص و بر اساس مزاج و وضعیت ویژه خود او انجام می شود ولذا قابل تجویز عمومی نیست. به همین دلیل به ذکر چند نکته ساده بسنده می کنیم:

- مصرف روزانه دو- سه استکان از مخلوط مساوی عرق های کاسنی و شاهتره.

- مصرف روزانه یکی دو استکان سکنجبین ساده ( در افراد گرم مزاج) یا سرکه انگبین (=سکنجبین عسلی، در افراد سردمزاج) مخلوط با مقدار مساوی آب.

- حجامت یا فصد به تشخیص و تجویز پزشک مجرّب.

- ماساژ روغن‌های مناسب مانند روغن زیتون روی کبد.

- بادکش کبد و کیسه صفرا به تشخیص و تجویز پزشک مجرّب.

- استفاده از ملین‌های مناسب برای رفع یبوست احتمالی.

(اطلاعات بیشتر در مقاله: «امّ‌الامراضی به نام یبوست»)

نکته آخر

کبد چرب چیز ترسناکی نیست، هم پیشگیری از آن ساده است و هم درمانش. همان طور که گفتیم، این بیماری هم به مانند بسیاری از بیماری های دیگر ما، زاییده سبک زندگی نادرست ما بر اساس آموزه های غربی است. بازگشت به سبک زندگی اسلامی- ایرانی، مشکلات را حل می‌کند، ساده تر از آن چه فکرش را بکنید...