بسم الله الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

کشتم شپش شپش کش شش پا را!!

نوبرانه های طبّ جدید، یکی یکی از راه می رسند. بعد از ارمغان نگاه ناصحیح طب و بهداشت مدرن!! به زندگی و بهداشت در مورد بیماری های روحی و روانی، بیماری های سیستم ایمنی، انواع سرطان، بیماری های پوستی و .... کم کم شاهد آن هستیم که بیماری های عفونی و انگلی هم به زندگی ما برمی گردند؛ یعنی همان چیزی که طب جدید و اهالی آن، همیشه مکاتب طب قدیم را به دلیل عدم توانایی در مهار آنها مورد مؤاخذه قرار می دادند.

یکی از این بیماری ها که به سرعت به جبران سالهای غیبت خود پرداخته و اضطراب و نگرانی بسیاری از خانواده ها را در میان انفعال مسؤولین بهداشتی موجب شده است، شپش سر است.

واقعیت این است که نگاه طبّ سنتی به موضوع شپش کاملا متفاوت از نگاه طب جدید است. اگرچه این مقال، مجال پرداختن مفصل به این موضوع را نمی دهد اما  می توان به چند نکته اساسی اشاره کرد:

1- از نگاه طب سنتی ایران، مهم ترین عامل شیوع شپش، مشکلات تغذیه ای و سبک غلط زندگی است. اگرچه مشکلات بهداشتی و ازجمله کمی یا ناکارآمدی استحمام هم در این موضوع دخیل دانسته شده اند اما به نظر می رسد که در جامعه فعلی ما، آن چه شپش را مهمان موهای فرزندانمان کرده است، زندگی غلط و تغذیه ناصحیح است، به ویژه این که مشاهدات بالینی تایید می کنند که شیوع شپش در مناطق مرفه بیش از مناطق کمتربرخوردار است. بنابراین در پاسخ والدین مضطربی که از شپش گرفتن فرزند خود- علیرغم رعایت بهداشت پوست و مو- متعجب - و حتی خجالت زده- هستند باید گفت که این بیماری- حداقل در مدل هزاره سوّم آن- نه بیماری کثیفان که بیماری پرخوران و بدخوران و بی تحرکان است. درواقع امروزه شپش بیش از آن که بیماری فقرا باشد، مبتلابه اغنیاء و مرفهین است.

2- چنان که گذشت، مطالعات بالینی ثابت می کنند که ابتلا به شپش سر ارتباطی با وضعیت اقتصادی نداشته در تمام طبقات اجتماع ممکن است رخ دهد. بسیاری از مشاهدات و نیز اظهارنظرهای مسؤولین- ازجمله مسؤولین آموزش و پروش- نشان می دهد هم اکنون، شپش در نواحی مرفه و برخوردار- مثل مناطق یک تا سه تهران- شیوع زیادی پیدا کرده است. درحد بررسی های ما، طب جدید توجیه مناسبی برای این مساله ندارد. از سویی گفته می شود که بهبود وضعيت بهداشتي، اقتصادي و اجتماعي تاثير به سزايي در كاهش آلودگي به شپش داشته  و از سوی دیگر، در تناقض با این ادعا بیان می شود که ابتلا به شپش سر ارتباطی با وضعیت اقتصادی نداشته در تمام طبقات اجتماع ممکن است رخ دهد. مسؤولین اجرایی بر نکاتی مانند این تاکید دارند که در مدارس مناطق مرفه، عادت به درآوردن مقنعه و به دنبال آن افزایش تماس سرهای دانش آموزان با هم، بیشتر است که طبیعتا دلیل دلچسبی به نظر نمی رسد. امّا طب سنتی، این نحوه شیوع را مربوط به عواملی ازجمله نوع تغذیه، تحرک کمتر و ... در مناطق مرفه می داند.

3- دراین میان، مصرف زیاد انواع غذاهای غلیظ و لزج- مانند انواع فست فودها، تنقّلات مصنوعی، گوشت گاو، لبنیات و به ویژه شیر و ...- همراه با پرخوری و انواع مشکلات گوارشی متمهان اصلی شیوع دوباره شپش هستند. به نظر می رسد که ریشه کنی شپش نه با انواع داروهای موضعی بل با اصلاح سبک زندگی امکان پذیر باشد.

4- مشاهدات و گزارش ها از  بسیاری از داروخانه ها از کمیاب شدن داروهای ضدشپش می گویند. مشاهدات بالینی همکاران تایید می کنند که شپش های جدید، به درمان های رایج طب کلاسیک، مقاومت زیادی نشان می دهند. به نظر نمی رسد توجیه این مشاهدات با نظریات طب کلاسیک در مورد شپش، کار آسانی باشد. 

5- از نظر طب سنتی، استحمام- به معنی واقعی آن یعنی حمام گرم توام با تعریق و کیسه و سنگ پا کشیدن- می تواند منجر به کاهش شیوع شپش شود اما به عکس، دوش گرفتن به سبک امروزی، باعث حرکت اخلاط فاسد به سمت پوست می شود اما آنها را کاملا دفع نمی کند و این می تواند زمینه بروز شپش باشد. 

6- در طب سنتی، شیر، از متهمین تولید شپش است. بررسی علمی ارتباط شیوع شپش با مصرف زیاد لبنیات و حتی طرح توزیع رایگان شیر در مدارس می تواند حقیقت را آشکار کند.

7- اگر دفاع سیستم ایمنی در سطح پوست را در مورد شپش موثر بدانیم، می توانیم ضعف سیستم ایمنی در مردم این روزگار را به عنوان یکی از دلایل اصلی شیوع مجدد شپش- مانند بسیاری از بیماری های عفونی دیگر- مطرح کنیم. این مفهوم، در طب سنتی می تواند به عنوان یکی از انواع «ضعف» مورد بررسی قرار گیرد.

8-  کودکان پیش دبستانی و دبستانی (3 تا 10 ساله) و خانواده های آن ها بیشتر به شپش  مبتلا می شوند.

سوال: دلیل این توزیع سنی چیست؟ در طب سنتی، بر مساله بدخوری اطفال تاکید شده است. این مساله می تواند پایه ای برای توجیه شیوع بیشتر شپش در این گروه سنی باشد. همچنین، در این دوره و زمانه، اطفال به طور خاص، از بدی تغذیه رنج می برند.

9-    دختران بیش از پسران و زنان بیش از مردان به این عارضه مبتلا می شوند.

بنابر عقیده طب سنتی، تحلیل کمتر مواد در دختران و فعالیت بدنی کمتر آنها می تواند باعث تولید بیشتر اخلاط خام شود. از سوی دیگر، تنگی بیشتر منافذ پوستی دختران و حرارت پایه بدنی کمتر، باعث احتباس بیشتر مواد در زیر پوست می شود و اینها می توانند زمینه بروز شپش در دختران را نسبت به پسران افزایش دهند.

جمع بندی نکات درمانی

درمان شپش در طب سنتی، دارای دو محور اصلی است:

الف-  درمان های عمومی: شامل تمام تدابیر بهداشتی - به ویژه تدابیر تغذیه ای- و تدابیر درمانی به ویژه انواع پاکسازی ها و ... که منجر به کاهش تولید اخلاط خام یا کاهش حرکت آنها به سمت پوست یا دفع بهتر آنها از پوست می شوند.

ب-   درمان های موضعی: که یا باعث تحلیل و دفع موضعی اخلاط می شوند یا خود شپش را می کشند یا رشک آن را از مو جدا می کنند.

با توجه به نکات فوق و با نگاهی به تجربیات درمانی همکاران، می توان نکات درمانی ذیل را برشمرد:

الف-   توصیه های عمومی: 

 1- رعایت آداب صحیح تغذیه ازجمله: 

      - از پرخوری به شدّت بپرهیزید. 

      - بسم الله اول و شکر آخر غذا را با توجه بگویید.

     - قبل و بعد از غذا کمی نمک میل کنید.

     - غذا را زیاد بجوید.

     - از نیم ساعت به غذا تا دو ساعت بعد از آن، مایعات و میوه نخورید.

     - در وعده ناهار کمترین غذا را صرف کنید.

    - شام را در ابتدای شب میل کنید.

     - فاصله بین غذا و خواب حداقل دو ساعت باشد.

     - مصرف غذاهای غلیظ و لزج و برخی غذاها که بروز شپش را زیاد می کنند به حداقل برسانید:

•       - گوشت گاو وگوساله، گوشت شکار، گوشت‏هاى كنسرو شده، کلّه‌پاچه و به‌ویژه پاچه، ماهی شور، گوشت قورمه شده، امعاء و احشاء حیوانات(دل و جگر و قلوه)، سيرابى.
• 
  
•      - انواع فست‌فودها و غذاهای مصنوعی و صنعتی، انواع سس‌های کارخانه‌ای، ماکارونی، سالادالویه.
• 
  
•       - غذاهای سرخ‌کردنی و چرب؛ غذاهای شب‌مانده؛
• 
  
•       - شیر ؛ توت، ازگیل، انجیر (در مقدار زیاد)؛
• 
  
•       - هر غذایی که با معده شما سازگار نیست و ایجاد سوءهاضمه، نفخ، ترش کردن و ... می کند. 

      - توصیه می شود در مدت درمان، غذاها دارای رطوبت کمتر و نمک بیشتری باشند.

     - خوردن سير، پونه، خربزه، باقلاى تازه، زردآلو، شفتالو، شلغم، و ميوه ‏هاى شيرين آب‏دار، غذاها یا داروهایی که ادرار را افزایش می دهند، و گوشت هاى كم ‏چربى خوب پخته شده،در دوران درمان شپش مفید است اگرچه اصل پرهیز از پرخوری در همه این موارد باید رعایت شود.

     - برخی همکاران توصیه می کنند که فرد مبتلا، در طول درمان، هر روز دو تا سه استکان از مخلوط عرق های کاسنی و شاهتره بخورد. این ترکیب ساده که تقریبا به همه افراد می سازد و مزه خوبی هم دارد، با تقویت هضم، رفع انسداد های کبدی و تعدیل همه اخلاط، کمک مناسبی در موفقیت اقدامات درمانی است؛ درعین حال که خارش فرد را نیز کم می کند.

 2- افزایش فعالیت بدنی در حد ایجاد تعریق مناسب.

 3- استحمام، هفته ای یک بار به شیوه ای که منتهی به تعریق مناسب شود. بیمار بهتر است در حمام یک بار تن خود را با آب نمک رقیق- ترجیحا همراه با کمی سرکه- و سپس با آب معمولی بشوید.

 4- استفاده از تن پوش های نخی.

ب-   درمان های موضعی:

جمع بندی تجربیات همکاران و مستندات کتب طب سنتی ما را به این نتیجه رساند که سه درمان اصلی موضعی شپش، می تواند شامل سرکه موضعی، شانه زدن و روغن مالی باشد:

 1- سرکه 

احتمالا با جلا دادن و باز کردن منافذ پوستی و نیز قدرت تحلیل خود، راه خروج اخلاط را از پوست فراهم می کند؛ ممکن است اثر مستقیمی نیز در از بین بردن شپش ها و نیز سست کردن اتصال رشک ها به موها داشته باشد.

 پیشنهادهای مختلفی برای استفاده از سرکه داده شده که عمدتا عبارتند از:

       i.      کمپرس سر با سرکه: مدت زمان کمپرس از 20 دقیقه تا 4 ساعت ذکر شده که نیم ساعت، زمانی منطقی به نظر می رسد. برای این کار، هم پوست سر و هم موها باید کاملا با سرکه آغشته شوند و سپس سر با پوششی پلاستیکی پوشانده شود.

       ii.      آغشته کردن مکرر یک شانه دندانه ریز با سرکه و شانه زدن سطح پوست سر به مدت بیست دقیقه تا نیم ساعت.

نکته1: نوع سرکه مورد استفاده تفاوتی نمی کند هرچند ممکن است سرکه انگور، به دلیل تندی بیشتر خود، اثر درمانی مناسب تری نسبت به سرکه سیب داشته باشد. بعضی اساتید، سرکه عنصلی را به عنوان بهترین سرکه برای درمان شپش معرفی می کنند. برخی نیز مخلوط کردن کمی صبر زرد با سرکه را مفید می دانند.

نکته2: برخی بر ترقیق سرکه با آب تاکید دارند. اما تجربیات نشان می دهد که عملا می توان سرکه خالص را نیز برای درمان به کار برد.

نکته3: برخی تجربیات بر استفاده از سرکه گرم شده صحه می گذارند. احتمالا، سرکه گرم، قدرت پاک کنندگی بیشتری خواهد داشت.

نکته 4: استفاده از سرکه در افراد دچار ضعف اعصاب باید توام با احتیاط بیشتری باشد.

 2- روغن مالی

به نظر می رسد که کار اصلی روغن ها، خفه کردن شپش های زنده و نیز سست کردن اتصال تخم های شپش به موهاست.

روغن های مختلفی برای این کار پیشنهاد شده است(روغن ترب، روغن زیتون، کره، روغن بادام شیرین، روغن اکالیپتوس، گلیسیرین و ...) که بسته به شرایط، قابل استفاده اند. نکته جالب این که بسیاری از همکاران تاکید دارند که استفاده از سس مایونز، اثربخشی بیشتری نسبت به بسیاری از روغن ها دارد.

روش عمل

به همه جای موها و پوست سر خود روغن بمالید. اگر موهای بلندی دارید، بعد از روغن مالی، موها را در قسمت بالای سر خود جمع کنید و با کلاه حمام یا حوله آنها را بپوشانید. برای آلوده نشدن گردن و لباس ها، حوله ای را دور گردن خود ببندازید. بین 3 تا 8 ساعت موهای خود را در این حالت نگه دارید و سپس آنها را بشویید. برای تشویق خودتان!! ظرفی پر از آب داغ و صابون آماده کنید و حوله ای که دور موها پیچیده اید را داخل آن قرار دهید تا شپش های مرده و تخم های آن که در آب شناور می شوند را ببینید.

نکته: روغن مالی سر در زنان باردار باید با احتیاط بیشتری انجام شود.

 3- شانه زدن

 به نظر می رسد شانه کردن نوعی ماساژ باشد که مواد زیرپوست را تحلیل می برد. به این دلیل حتی برخی، شانه زدن را از دو کار دیگر مهم تر می دانند.

       i.      بهتر است شانه دارای دندانه های نازک و فلزی باشد.

       ii.      فاصله ‌دندانه‌های‌ شانه‌ باید به‌ اندازه‌ای‌ باشد که‌ عملا رشک‌ را از موهای‌ سر جدا نماید.

       iii.      درصورتی که شانه دندانه ریز ندارید، می توانید چند لایه نخ نازک را بین دندانه های شانه بکشید.

       iv.      بنابر دلایل فوق، شانه زدن باید هم پوست سر و هم موها را شامل شود.

       v.      شانه زدن را تا جایی ادامه دهید که موهایتان عاری از شپش به نظر آید.

زمان بندی درمان های موضعی و سایر نکات عملی آن

1-    بهتر است این مراحل به همان ترتیب فوق انجام شود، یعنی ابتدا سرکه، سپس روغن مالی و بعد از شستن روغن ها، شانه کشیدن.

2-    این کارها روزی یک بار انجام می شود.

3-    تناوب پیشنهادی این است که سه روز، درمان ها تکرار شود و بعد از یک هفته استراحت، دوباره سه روز انجام شود.

4-    پیشنهاد می شود برای خشک کردن موها بعد از شستشو از سشوار استفاده شود. احتمالا گرمای حاصله، شپش کشی را تسریع و تسهیل می کند.

5-    برخی همکاران، در انتها یا ابتدای درمان روزانه، استفاده از شامپو GBH را هم پیشنهاد می کنند که زیاد ضروری به نظر نمی رسد.

6-    تجربه همکاران نشان می دهد که حتی انجام یکی از سه درمان فوق نیز می تواند کارگشا باشد.

7-    درمان با تناوب کمتر- مثلا یک روز درمان و تکرار آن یک هفته بعد- هم می تواند کافی باشد هرچند احتیاط بهتر است.

8-    برخی پیشنهادهای درمانی دیگر:

- مدتى با آب جوشانده‏ى برگ چغندر يا آب نعناى تازه يا آب جوشانده‏ى نعنا يا آب جوشانده‏ى آويشن، سدر را خمير كرده و سر را بشوييد.

 

- نوره(واجبی، موبر): استفاده از نوره در کتب مختلف طب سنتی مورد تاکید قرار گرفته و ظاهرا اثربخشی بسیار مناسبی دارد:

« و آنچه اين حقير بتجربه رسانيده ‏ام اين است كه بعضى از مردم به گذاشتن واجبى در حمام و پس از آن با كيسه حمام تميز كردن و صابون زدن در هر سه روز تكرار كردن رفع شده است.»

 نکته مهم در استفاده از نوره آن است که حتما آن را رقیق کرده و برای مدت کوتاهی استفاده شود تا منجر به ریزش مو نشود.

 

- چند روز متوالى به حمام رفته و سر را با تايد بشوييد تا بدين طريق از شر رشك و شپش رهايى يابيد.

 

- دود دادن عنبرنسارا در فراری دادن شپش ها موثر است اما بهتر است به افرادی توصیه شود که خارش زیادی دارند.

 

- یک کیلو سرکه، 50گرم تنباکو و یک عدد نفتالین را با هم مخلوط کرده پس از 24 ساعت صاف کرده، سه روز داخل موها اسپری شود و سه ساعت بعد شسته شود. بعد از این سه روز، یک روز روغن مالی و شانه کشیدن هم انجام شود.

 

- شامپوی دایمتیکون موجود در بازار دارویی کشور هم اثربخشی مناسبی دارد.

 

- یک قاشق غذاخوری پر، اسپند آسیاب شده در یک لیوان آب جوش برای موهای کوتاه (و یا دو قاشق و دو لیوان برای موهای بلند) را ۱۵دقیقه دم کنید؛ سپس کل موها را با آن آغشته کرده و ۴۵دقیقه با کلاه پلاستیکی یا کیسه پلاستیکی موها را بپوشانید و بعد با آب- بدون هیچ شوینده ای- موها را آبکشی کنید. 

- 1 قاشق حنا با 1 قاشق پودر صبرزرد «آلوئه ورا» مخلوط کنید و روزی یک تا سه بار به سربمالید. فقط به داخل چشم نرود. ده دقیقه بعد بشویید.

سوالات و برداشت های بحث درمان

1-    آیا نیاز به ضدعفونی و استریل کردن محیط هست؟ با توجه به نظر طب سنتی ظاهرا نیازی به این کار نیست. به نظر می رسد محیط های فعلی شیوع شپش یعنی مدرسه ها و منازل، عملا هم نیازی به این کار نداشته باشند.

2-    آیا نیاز به درمان سایر اعضای خانواده هست؟ با توجه به نظر طب سنتی، خیر. به نظر می رسد آن چه مهم تر است این است که به اعضای خانواده در مورد رعایت تدابیر حفظ الصحه تذکر داده شود.

3-    آیا نیاز به عدم حضور کودک مبتلا در مدرسه هست؟ باز هم بر طبق نظر طب سنتی خیر. اما لازم است که با رعایت تدابیر بهداشتی، امکان انتقال شپش را به حداقل رساند.

4-    آیا نیاز به تدابیر پیشگیرانه در مورد شپش هست؟ اگر منظور، تدابیر یهداشتی باشد، بله. به عبارت دیگر، در محیط های شیوع شپش، باید افراد غیرمبتلا را به مراقبت های مناسب در مورد سبک زنگی رهنمون کرد. ولی در مورد درمان، بهتر است تنها به درمان افراد مبتلا بسنده کرد.

5-    چرا شپش ها به داروهای رایج مقاوم شده اند؟ شاید یک پاسخ این باشد که شپش ها مقاوم نشده اند بلکه تولید آنها در بدن های آلوده ما سرعت گرفته است. شاید هم نوع اخلاط فاسد ما جوری باشد که شپش حاصله، قدرت بیشتری از اسلاف خود دارد!

6-    آیا نیاز به کوتاه کردن موی فرد مبتلا هست؟ تنها دلیل لازم برای این کار، سهولت انجام درمان های موضعی است و به خودی خود، دلیلی برای آن وجود ندارد.

7-    آیا نیازی به استریل کردن البسه وجود دارد؟ از دیدگاه طب سنتی، ان چه مهم تر است، استفاده از البسه تمیز و نخی است تا تبادلات پوستی با بهترین کیفیت انجام شود در عین این که انواع بخورها یا اقدامات مشابه برای کشتن شپش های موجود در لباس ها هم ذکر شده است.